Kategori: Media e lirë

NJË EPIGRAM, PASTAJ NJË ODE

Disa prej nesh e njohim Osip Mandelstamin si një nga poetët më të mëdhenj rusë të shekullit XX, madje edhe pa i pasë lexuar gjë. Të tjerë, kanë dëgjuar për të si viktimë të represionit stalinist ndaj artit dhe kulturës. Të tjerë akoma, më të informuar, do të kenë dëgjuar edhe për “Epigramin e Stalinit”, vepër e këtij poeti, që u bë edhe shkas për persekutimin dhe, në fund të fundit, vdekjen e tij në burg.

Mandelstami e kish marrë tashmë damkën si poet i padëshiruar për regjimin, kur e krijoi Epigramin në nëntor të vitit 1933; thashë “krijoi” dhe jo “shkroi”, sepse ai gjithnjë i thurte poezitë e veta në mendje dhe ashtu ua recitonte të tjerëve, për t’i hedhur pastaj në letër vetëm po të duhej t’ia dërgonte ndonjë gazete, reviste ose institucioni tjetër për botim. Në Epigram, Stalini nuk përmendet me emër, por quhet “maloku i Kremlinit” (Кремлёвский горец), me “gishta të trashë, të lyrshëm” dhe me “mustaqe prej buburreci”; i rrethuar nga udhëheqës qafë-pulë, me të cilët luan e tallet.

Mandelstami ua pat deklamuar vargjet e Epigramit disa pak miqve, prej të cilëve njëri e denoncoi në organet përkatëse. E arrestuan dhe ia bastisën shtëpinë në kërkim të tekstit, që në fakt nuk ekzistonte i shkruar. Megjithatë, poeti ia pranoi menjëherë “autorësinë” hetuesit çekist, dhe shpjegoi se shkas për këtë shfryrje ish bërë lufta e klasave në fshat dhe shkatërrimi brutal i shtresës së fshatarëve të mesëm (“kulakëve”) nga regjimi stalinist në ato vite. Studiues të mëvonshëm kanë sugjeruar se Epigrami duhet kuptuar edhe në kontekstin e pakënaqësive në rritje kundër Stalinit, në radhët e elitës sovjetike në Moskë dhe në Leningrad, në ato vite; dhe se Mandelstami shpresonte që vargjet e tij të qarkullonin gojë më gojë, në popull, dhe të bëheshin ashtu pjesë e një anti-stalinizmi difuz (shih këtu).

Miku i madh dhe mbrojtësi i Mandelstamëve, Nikolai Bukharini, këtë herë nuk arriti ta ndihmojë protégé-në e vet: pozita e tij ish dobësuar tashmë dhe ai vetë kish përfunduar në listë për t’u likuiduar. Vetë Stalini, kur u pyet se ç’duhej bërë me poetin, dha udhëzimin lakonik: “izolojeni, por ruajeni”, me gjasë ngaqë i druhej indinjatës që mund të shkaktonte ndonjë trajtim më drastik. Kështu Mandelstamin e internuan për pak kohë në Cherdyn (Ural), pastaj e dëbuan nga Moska dhe e detyruan të vendosej forcërisht në provincë – ku ai vetë, me të shoqen, zgjodhën të jetonin në Voronezh.

Gjatë viteve të internimit dhe të mërgimit, shëndeti mendor i Mandelstamit u rëndua: ai u përpoq dy herë të vriste veten, por pa sukses. Miqtë i sugjeruan, si rrugëdalje nga ky kalvar, që ta përmirësonte pozicionin e tij letrar, duke shkruar diçka të kundërt me Epigramin, ose një poemë ku Stalini të glorifikohej. Kjo poemë, e titulluar “Ode për Stalinin”, u bë pjesë e një cikli të njohur me titullin “Fletoret e Voronezhit”.[1] Në 1937, si e kreu dënimin, Mandelstami u kthye në Moskë, edhe pse ende pa të drejtë banimi në kryeqytet; në përpjekje për të rehabilituar statusin e vet kundrejt regjimit, ai rivendosi kontakte me shumë miq dhe të njohur shkrimtarë të cilëve, mes të tjerash, u recitonte “Oden” e vet, një aktivitet ky që nuk u pa me sy të mirë nga regjimi, prandaj edhe poetin e arrestuan sërish. Do të vdiste – për arsye të paqarta – në një kamp transiti afër Vladivostokut, në vitin 1938; ndërsa “Odja” nuk do t’i botohej deri në vitin 1976.

Dy veprat e Mandelstamit kushtuar Stalinit – Epigrami dhe Odja – do të ngjallnin interesin e pandërprerë të studiuesve për vite me radhë. Me gjasë, Epigrami shprehte qëndrimin e vërtetë të poetit, ndërsa Odja nuk ishte veçse një gjunjëzim ose përulje e tij ndaj pushtetit, me shpresë për të shpëtuar jetën, ose veprën, ose edhe vetëm të shoqen Nadezhda nga asgjësimi. Megjithatë, jo të gjithë miqtë dhe dashamirët e Mandelstamit ia kishin mirëpritur ekspozimin fatal që ky u bëri, duke ua lexuar Epigramin – mes tyre, Pasternaku, të cilit Mandelstami ia pat recituar Epigramin në rrugë, i pat thënë se “unë nuk e dëgjova këtë dhe ti nuk ma recitove”, i tmerruar nga pasojat. Ky Mandelstam, autor dhe recitues i Epigramit, ishte vallë guximtar, rebel sypatrembur, apo më shumë i papërgjegjshëm dhe i pandjeshëm dhe i paaftë për të kuptuar rrezikun që i kanosej atij vetë dhe gjithë të tjerëve që ia dëgjonin vargjet? Ishte Epigrami produkt i një përpjekjeje të studiuar për të ushqyer revoltën kundër Stalinit, apo gjest vanitoz i një megalomani? Këto janë pyetje të vështira për t’iu përgjigjur edhe sot.

Vetëm 2-3 vjet më vonë, i njëjti Mandelstam do të shkruante Oden – ku Stalini tashmë portretizohej si krye-heroi, i denjë për admirimin total të poetit. Czeslaw Miloszi, që përndryshe e adhuronte kolegun e vet, e pat komentuar Oden kështu: “një shembull i neveritshëm bizantinizmi, ku komplimentet e tepruara nuk njohin as turp as masë”; ndërsa për Joseph Brodskyn Odja është, përkundrazi, “poema më e madhe që ka shkruar ndonjëherë Mandelstami”, madje “një nga ngjarjet më domethënëse në krejt letërsinë ruse të shekullit XX.” Sipas Brodskyt, Stalini mund t’ia toleronte poetit Epigramin, por jo Oden; “po të kisha qenë Stalini,” vazhdon Brodsky, “me të lexuar Oden do t’ia kisha prerë kokën Mandelstamit menjëherë.” Arsyeja? Duke rimarrë një temë rekurrente në letërsinë ruse të traditës, atë të poetit dhe të carit,[2] Mandelstami i linte të kuptonte Stalinit se kush ish, vërtet, më i madhi prej të dyve.”[3] Në fakt, po ata censorë sovjetikë që e gjetën Oden të pabotueshme, do të rekomandonin pastaj arrestimin e autorit të saj.

Studiuesi dhe përkthyesi Tony Brinkley, që i krahason efektet e këtyre dy veprave te publiku, mendon se Epigrami, duke i llahtarisur dëgjuesit që e gjenin veten papritur bashkëfajtorë në një akt të pafalshëm kundër regjimit, i bënte këta ta përjetonin në lëkurë fashizmin e regjimit stalinist. Përkundrazi, vëren ai, Odja mund të lexohet si kremtim i fashizmit, meqë vetë ky lloj kremtimi është fashist; por në atë masë që kremtimi është fashist, edhe Stalini rezulton i tillë. “Fjalët kremtuese shndërrohen në emra të terrorit” thotë Brinkley.

E këqyrur pas kaq vitesh, kjo histori e dhimbshme tërheq vëmendjen edhe për kontrastin mes Mandelstamit dhe Pasternak-ut, si poetë ndoshta njëlloj të mëdhenj, por të shkollave të ndryshme; madje Pasternak-u u kujdes që t’ia përmendte këtë dallim edhe Stalinit, gjatë telefonatës së famshme[4]. Në fakt, Mandelstami shkroi dy poezi për Stalinin, ndërsa Pasternaku nuk më rezulton të ketë shkruar gjë të ngjashme ndonjëherë – po si mund të interpretohet kjo? Dhe a ka gjë për t’u interpretuar këtu? Tek e fundit, askush nuk e ka akuzuar ndonjëherë autorin e “Doktor Zhivagos” për shkrimtar oborri – por vallë të dëshmojë kjo se një poet sovjetik mundej, madje edhe në vitet e terrorit të madh, të ruante statusin e vet të privilegjuar, pa i kënduar drejtpërdrejt Stalinit? Me gjasë arsyeja për mbijetesën e Pasternakut ka qenë tjetër.[5]

Këtu mbase ia vlen të merret parasysh edhe personaliteti i veçantë i Mandelstamit: hiperndjeshmëria, nervat e dobëta, frustrimi i një gjeniu që nuk arrin – sepse nuk e lënë – që të komunikojë me publikun, lufta e tij me të përditshmen, nevoja për të mbijetuar në një botë ku ligjin e bëjnë organet e policisë sekrete. Me Epigramin e Stalinit ai vinte në rrezik jo vetëm të ardhmen e vet, por edhe të së shoqes, miqve të tij më të afërt dhe të gjithë atyre të tjerëve që ua pat recituar; dhe vetëm dëshpërimi nuk mjafton për ta përligjur. Ndoshta, në mënyrë të pavetëdijshme, Epigrami mbase erdhi si zgjidhje ekstreme e një mendjeje tashmë të rraskapitur nga tensioni dhe falsiteti që e rrethonte; lutje absurde regjimit dhe Stalinit vetë, për ta “vetëvrarë”.

Ironikisht, Epigrami i kushtoi Mandelstamit vetëm pak vjet dëbim nga Moska; në një kohë që rrokullima do t’i vinte pikërisht nga ai gjest që, në parim, duhej t’i siguronte rehabilitimin: Odja për udhëheqësin. Është vënë tashmë në dukje se në ato vite ishte praktikë e zakonshme, për poetët sovjetikë, që t’i këndonin Stalinit. Edhe Anna Akhmatova – e persekutuar vite me radhë, e censuruar dhe me familjen të burgosur a të internuar – u detyrua, me rastin e festimeve të datëlindjes së Stalinit në 1952, të shkruante: “Le ta mbajë bota mend këtë datë përgjithnjë/Le t’i premtohet kjo orë përjetësisë/Atje ku është Stalini, është liria/Paqja dhe madhështia e Dheut!”

Por në kohën tonë e kemi gjithnjë të vështirë – ose thjesht nuk duam – t’i kuptojmë këto kompromise njerëzish që, përndryshe, kanë qenë moralisht superiorë ndaj nesh, qoftë edhe thjesht ngaqë jetonin në kohë tragjike. Ja çfarë i pat thënë së shoqes, Nadezhda, Mandelstami, në lidhje me këtë: “Pse të ankohemi? Poezinë vetëm në këtë vend [BRSS] e respektojnë – njerëzve u ikën koka për të. Askund tjetër nuk vriten kaq shumë njerëz për të.”

© 2018, Peizazhe të fjalës. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

Bibliografia:

McSmith, Andy, Fear and the Muse Kept Watch, The New Press, July 2015.

Mandelstam, Nadezhda, Hope Against Hope, A Memoir, Modern Library, New Edition, March 1999.

[1] Një përkthim i Odes në anglisht mund të lexohet këtu.

[2] Këtë temë pothuajse arketipale e ka rrahur gjerësisht edhe Ismail Kadareja në letërsinë e vet dhe sidomos në eseistikë, në lidhje me raportet e tij me Enver Hoxhën në vite.

[3] Këtë përqasje, në mos përplasje, duket se e ndërmjetëson edhe fakti që të dy, edhe Stalini edhe Mandelstami, ndanin bashkë të njëjtin emër: Josif/Osip.

[4] Kadareja ka shkruar tani vonë për këtë telefonatë, në esenë Kur sunduesit grinden, botuar nga Onufri. Por Stalini e kish huq t’u telefononte figurave publike në hall – e pat bërë me Bulgakovin, siç do ta bënte edhe me Shostakoviçin më vonë. Edhe telefonata e tij Pasternakut duhet vendosur në këtë kontekst by-pass-esh të ndërmarra nga një lider suprem, që ndonjëherë parapëlqente kontaktin e drejtpërdrejtë me viktimat e veta.

[5] Sikurse dëshmon poeti Arsenii Tarkovski (1907-1912), babai i regjisorit të mirënjohur Andrei Tarkovski, Stalini pat shkruar dhe botuar një numër poezish në moshë të re, kur ende njihej si Iosip Dzughashvili. Disa nga këto poezi ishin përkthyer më pas në rusishte nga Valeri Briusov, një nga themeluesit e simbolizmit rus; si dhe nga Boris Pasternaku. Mundet që Pasternaku t’i ketë përkthyer poezitë e Dzughashvilit pa e ditur se ky ndërkohë kish marrë emrin Stalin; dhe diktatori rus i mbeti mirënjohës Pasternakut deri në fund – edhe pse në heshtje – që ky ia pat vlerësuar artistikisht poezinë, aq sa t’ia zgjidhte dhe t’ia përkthente në rusisht. Përkthimi i Pasternakut, i cili i pat rënë në dorë Tarkovskit si dorëshkrim, nuk u botua kurrë – ndoshta ngaqë Stalini vetë e pengoi botimin. Kjo pandehmë duket se bashkëtingëllon me atë çfarë shkruan Ehrenburgu, dhe pikërisht që Stalini gjithnjë u kujdes që emri i Pasternakut të hiqej nga listat e arrestimeve dhe të internimeve. Për më tej, lexoni këtu.

DE RADA MIDIS POEZISË DHE … MATEMATIKËS

Nëpër faqet e dosjeve të shumta të J. de Radës në Arkivin e Shtetit të bien në sy një sërë të dhënash që kanë mbetur pa tërhequr shumë vëmendjen e njohësve më të mirë të poetit të Makjes. Shumë dorëshkrime të tij, veçanërisht ato të rinisë së hershme, të themi nga mosha 15-20 vjeç, janë të mbushura anash me formula të ndryshme matematikore. Ishte kjo që na shtyu të kuptojmë më mirë pasionin e tij të hershëm për matematikën. Dhe ato pak kërkime që bëmë na njohën me të dhëna që mund të cilësohen si krejt të pazakonshme.

Së pari të bie në sy kujtesa dhe aftësia e De Radës për të kryer veprime të ndërlikuara matematike. Bashkëkohësit e tij, në disa shënime të shkurtra, thonë se poeti ynë i ardhshëm gjatë viteve të shkollës ishte në gjendje të shumëzonte përmendësh edhe numra natyralë prej shtatëmbëdhjetë shifrash dhe të nxirrte saktësisht shumën e tyre prej disa bilionësh. Të dhëna të tjera vërtetojnë se ai në rininë e tij kishte fuqi kujtuese ende më fenomenale për të kryer veprime mjaft më të ndërlikuara, siç do të shohim.

Këto cilësi të De Radës, më saktë zhvillimi i tyre i mëtejshëm, nuk mund të kuptohen të shkëputura nga ajo vatër dijesh siç ishte seminari i Shën Adrianit, ku ai kreu shkollimin e tij. Ndryshe nga shumë shkolla tradicionale të kohës, ku mësimdhënia e matematikës përqendrohej në njohuritë që jepnin kryesisht matematikanët e lashtësisë (sot nuk e kujtoj nga e kam nxjerre këtë përfundim), në Shën Adrian nuk kishte paragjykime nga trupa pedagogjike për futjen në programe të koncepteve matematikore moderne që kishin marrë zhvillim të madh në fillim të shekullit të XIX, veçanërisht me punimet e Gausit dhe të të tjerëve që kishin kryer një revolucion të vërtetë.

Kjo është njëra anë. Tjetra ka të bëjë me aftësitë nxënëse të De Radës, me vendin që zinte midis nxënësve të Kolegjit. Se e vërteta është që në fillimet e tij ai nuk u shqua aspak për ndonjë aftësi të madhe përvetësuese. Madje, në fund të vitit të parë në kolegj (pasi ngeli në klasë), Mikel Belushi, drejtori i Shën Adrianit e këshilloi të atin e tij që ta hiqte fare nga shkolla dhe ta mbante të birin në shtëpi ku kishte më shumë shanse të ishte më i dobishëm duke u marrë me punët e bujqësisë (shkurt, të ruante delet). Por Mikel de Rada, i ati i poetit të ardhshëm i kërkoi edhe një vit provë, që të bindej për paaftësinë e të birit për t’u marrë me punë mendjeje. Pikërisht, vitin që përsëriti, de Rada pati ecuri mjaft të mirë dhe në përfundim të Kolegjit cilësohej si krenaria e tij. Drejtori tashmë e mbante gjithnjë pranë vetes.

Tamam në ato vite atij i lindi ai pasioni i fuqishëm për matematikën, që siç thotë vetë ishte “jo më pak i zjarrtë se ai për letërsinë”. Dhe pati mëdyshje të fortë për të zgjedhur midis poetit e matematikanit.

Me sa del nga shënimet e tij autobiografike, dashurinë për matematikën atij do t’ia ketë ngjallur profesor Gaetano Çerri nga Marturano. Fillimisht ai kishte dhënë lëndën e matematikës në Institutin Nunciatello të Napolit, por duke qenë se qe dikush i ushqyer me idetë e Revolucionit Frëng dhe madje kishte marrë pjesë në Revolucionin e vitit 1821 (i cili pati si forcë lëvizëse organizatën konspirative të karbonarëve), që dështoi si pasojë e ndihmës që Burbonët e Napolit morën nga Aleanca e Shenjtë. Në përfundim të këtyre ngjarjeje tragjike prof. Çerri ia mbathi nga kryeqyteti i Mbretërisë së dy Siçilive dhe gjeti strehim në Kalabri, ku jepte mësim në Shën Adrian.

Duke qenë se kishte mjaft pasion lëndën e tij, ai mbante lidhje me matematikanët më në zë të kohës. Madje në disa raste ua merrte që në dorëshkrim studimet të cilat ua paraqiste nxënësve të tij të Shën Adrianit, ndërkohë që bëhej fjalë për teori që nuk dihej se ç’fat do të kishin në të ardhmen.

Në një rast, pas gjeometrisë plane të Euklidit dhe gjeometrisë së trupave të ngurtë, ai u shpjegoi nxënësve të tij leksionet konike të Karavelit (mbase duhet të jetë fjala për leksionet sferike të Vito Caravelli-t), që e kishte pasur mik, siç thuhet. Por nxënësit hasnin vështirësi në të kuptuarit e tyre, sepse nuk kishin njohuri të mëparshme për teoritë e tij (sot ai cilësohet më fort si reformator i mësimëdhënis së matematikës në Mbretërinë e dy Siçilive).

Për këtë ngjarje De Rada shkruan: “Në nëntor 1832 profesor Çerri thuajse i dëshpëruar më thirri në dërrasë të zezë dhe pasi e shpjegoi lëndën në mënyrë të shkoqur, si mjeshtër që ishte, kërkoi që ta përsërisja edhe unë. Unë e përsërita por me disa pasaktësi të vogla. Këtë pastaj e hodha në të pastër në sallën e studimit dhe ua kalova shokëve për ta mësuar”.

Eshte tamam kjo periudhë kur ai vazhdon ta studiojë në mënyrë më të ethshme matematikën dhe nuk ngurron të mbushë anët e fletoreve të tij me figura gjeometrike dhe formula matematike. Si një fakt jo të zakonshëm (sepse me të vërtetë i tillë është, të paktën për mua), përmendim se ai arriti kulme të tilla saqë mund të nxirrte përmendësh rrënjën katrore të një numri me njëzet e katër shifra, numër ky që po të shkruhet, i bie të jetë prej disa biliardësh.

Dhe për hir të së vërtetës duket thënë se një rast i tillë mbase nuk është unik në botë, por ama mbetet tejet i rrallë.

Biografi bashkëkohës i de Radës, M. Markianoi (që ishte edhe kushëri i tij i largët, më duket), përmend dy tre raste të tilla, gjë që provon se ai kishte me të vërtetë talent të rallë në këtë fushë.

Thamë në fillim se De Rada dikur ka ndjerë mëdyshje për të zgjedhur midis matematikës dhe poezisë. Por mbase kontradikta do të ketë qenë vetëm në dukje. Nuk janë të rrallë ata që shohim mjaft poezi te matematika dhe e kundërta, matematikë te poezia.

(c) 2018, autori. Shkruar në 1983.

……………….

Gjatë një vizite të shkurtër të këtyre ditëve në Tiranë gjeta një dosje shkrimesh të fundit të viteve ’70 dhe fillimit të viteve ’80, ca të botuara e ca jo, sikundër ky shënim i sotëm. Me erdhi mirë për këtë gjetje, se kisha nisur të vras mendjen se me se e kalonim gjithë atë kohë të lirë në Tiranën e atyre viteve.

Arsyeja e vërtetë e vajtjes në Tirane kishte të bënte me nje kërkesë të botuesit  për të qenë i pranishëm në paraqitjen e romanit tim Habia, gjë që nuk e kundërshtoja në respekt të investimit që kishte bërë ai për atë libër. Veçse nuk doli të jetë prani shumë frutëdhënëse. Në stendë u paraqitën vetëm disa kushërinj të mi të largët, të cilët kishin lindur pas ikjes sime. Duket diku do të kishin dëgjuar për emrin tim dhe kureshtia me sa duket i shtyu të njiheshim, të paktën si fytyrë. Mua më erdhi keq që me këtë rast ata do të detyroheshin ta paguanin këtë njohje edhe duke blerë ndonjë libër, se i gjithë stoku administrohej nga studente që ishin pajtuar si shitëse për ato ditë. Një herë mendova t’u propozoja që  t’ju kthej leket më vonë, veçanërisht po të mbeteshin të zhgënjyer nga romani, por as këtë nuk e bëra, se terthorazi do t’i detyroja ta lexonin. Gjë që mund t’i nervozonte.

 

KRISTEVA DHE I SHOQI

Filozofe, kritike letrare, semiologe, psikanaliste dhe feministe franceze me origjinë bullgare, Julia Kristeva (e datëlindjes 1941) kapi kryetitujt e lajmeve këtë vit, pas botimit të disa dokumenteve që, me gjasë, provonin bashkëpunimin e saj me Sigurimin e Shtetit bullgar, gjatë viteve të komunizmit. Në fakt, gjithçka provojnë ato dokumente është se policia sekrete bullgare u përpoq ta rekrutojë Kristevën, tashmë në Francë që prej vitit 1965, duke e kërcënuar me fatin e të afërmve të saj në Bullgari. Literatura për këtë “skandal” gjendet lirisht në ueb.

Në vitin 1967, Kristeva u martua me shkrimtarin Philippe Sollers, që shumë shpejt do të imponohej si personalitet i shquar i letrave frënge – romancier eksperimental, kritik letrar dhe veçanërisht themelues i revistës kulturore avant-garde Tel-Quel, me të cilën bashkëpunuan mes të tjerësh Roland Barthes, Michel Foucault, Umberto Eco, Louis Althusser, Jacques Derrida, Tzvetan Todorov, Gérard Genette dhe shumë të tjerë. E afërt me Partinë Komuniste Franceze, revista do të shkëputej prej saj në vitin 1971, për t’u deklaruar haptazi në mbështetje të maoizmit, pasi e patën deklaruar Revolucionin Kulturor në Kinë si “ngjarjen më të madhe të kohës sonë.”

Në një shkrim tani së fundi ku u rikthehet akuzave për spiunazh në favor të bllokut sovjetik (La Bulgarie, L’Europe post-totalitaire et moi, anglisht këtu), Kristeva vëren se i shoqi, Sollers, që nuk u zinte besë regjimeve pro-sovjetike, duhet të ketë qenë me interes për agjentët e zbulimit bullgar, kryesisht për shkak të simpative të tij filo-maoiste. Sollers, që pat themeluar gazetën Le Mouvement de juin 1971; për intelektualët frëngj simpatizantë të Kinës së Maos, ky lloj radikalizmi nuk ndryshonte shumë nga eksperimentet letrare në veprat e tyre[1]; dhe interesi i këtyre për Kinën nuk sihte veçse “një mënyrë për të autentifikuar statusin e tyre si radikalë militantë” (Dora Zhang).

Thotë Kristeva për Sollers-in: “ai kalonte kohë në ambasadat kineze dhe shqiptare”. Një avant-gardist frëng i viteve 1960 që viziton ambasadën shqiptare në Paris: ja subjekti për një investigim të historisë së kontakteve kulturore! Në atë kohë, kolegjiumi i revistës Tel Quel, përfshi këtu Sollers-in vetë, Roland Barthes-in dhe Julia Kristeva-n, do të ndërmerrte një udhëtim në Kinë të organizuar drejtpërdrejt nga autoritetet në Pekin.

Ç’të ketë bërë vallë Sollers-i në ambasadën tonë? Me siguri veprat e tij avant-gardiste nuk do ta kenë impresionuar shumë Enver Hoxhën filo-frëng në Tiranë; nga ana tjetër, nuk kemi dëgjuar kënd të insinuojë se, gjatë këtyre sesioneve shkëmbimesh kulturore, të kenë ndërruar duar edhe financimet me burim nga Kina, e kushedi edhe nga vetë Shqipëria, për të majtën radikale maoiste në Francë.[2] Por mua më pëlqen të përfytyroj edhe që ambasada jonë në Paris të ketë ndihmuar, qoftë edhe vetëm instrumentalisht, lulëzimin e strukturalizmit dhe të post-strukturalizmit francez.[3] Gjithsesi, logjika ta do që shqiptarët të kenë shpresuar se Sollers-i me të vetët mund t’ia ndiznin fitilin revolucionit proletar në atdheun e Voltaire-it dhe të Robespierre-it – të ketë mbetur vallë ndonjë Raport në Kongresin VI të PPSH-së i përkthyer në frëngjisht, në bibliotekën private të Sollers-it, ende ngjeshur shpinë më shpinë me Le Général de l’armée morte, por tashmë nën vështrimin e rreptë të Kristevës?

Çfarë më habit në këtë karnaval të së majtës alternative franceze të atyre viteve nuk është vetëm lektisja e tyre pas Kinës së Maos (çështje snobizmi, jo budallallëku – meqë ata gati e kishin detyruar veten të shihnin te Kina gjithçka që i mungonte Perëndimit), as raporti jo dhe aq abstrakt midis maoizmit, revolucionit kulturor dhe lëvizjes së 1968-ës në Paris[4] (ku disa nga intelektualët e Tel-Quel-it u angazhuan drejtpërdrejt, përfshi këtu edhe Sollers-in vetë); por fakti që Julia Kristevës po ia mbajnë për të madhe kontaktet (me gjasë të detyruara) me spiunazhin bullgar, ndërsa Sollers-in ende nuk po e tall kush për vizitat e përsëritura në ambasadën e RPSH-së në Paris, kafetë turke dhe rakitë që do të ketë pirë atje, thelat e bakllavasë që do të ketë lënë përgjysmë, çantat “me literaturë politike”, bisedat për perspektivën e revolucionit botëror si “çështje e shtruar për zgjidhje”, dollitë për shëndetin e Enver Hoxhës dhe shishet e konjakut “Skënderbej” që do t’ia kenë dhënë dhuratë.

Shënim: Lexoni edhe CHERCHEZ LA CHINE këtu në Peizazhe të fjalës, për të njëjtën temë.

© 2018, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

[1] Për hir të plotësisë, më duhet të shtoj se Sollers-i interesohej për kulturën dhe qytetërimin kinez përtej simpative të tij politike për maoizmin, Maon dhe gardistët e kuq. Në vitet 1960 ai kish studiuar gjuhën kineze dhe kish filluar të përdorte ideograme në shkrimet e tij.

[2] Sollers-in e lidh me Shqipërinë edhe një tjetër sinkronicitet jungian: të dy kanë lindur në 28 nëntor.

[3] Mu në atë kohë Lacan-i, një tjetër intelektual frëng i afërt me Tel-Quel-in vizitoi privatisht Tiranën; që nuk erdhi edhe Barthes-i, mbetet për t’u sqaruar. Dhe ne që vajtojmë izolimin e Shqipërisë në ato vite…

[4] Një analizë relativisht e hollësishme e kolonizimit kulturor të intelektualëve radikalë të majtë në Francë nga maoizmi mund të lexohet këtu.

PAVIJONI I SHQIPËRISË, OSE PJESËMARRJA MJAFTON

nga Arnold Skënderaj

Pak ditë më parë ndoqa programin televiziv Exclusive që transmetohet në Top-Channel, me titullin “Tirana e Venecias” e publikuar me datë 30 Shtator të këtij viti. Në të vërtetë, e gjeta në YouTube, disa javë pas shfaqjes së tij në televizor. Tema ishte pjesëmarrja e Shqipërisë në Bienalen e Venecias (La Biennale di Venecia 2018) dhe eksplorimi i pavijonit të vendit tonë nëpërmjet fjalës së gazetares Genta Popa Prodani dhe përshkrimit nga grupi projektues dhe realizues. Grup që në pamje të parë, dukej mjaft i madh por ideatorët arkitektë na paraqiten si pjesa themelore dhe poseduese e konceptit. Gjithashtu nga një imazh i tabelës të personelit realizues të pavijonit, pozicionuar në fillim të saj lexohen emri i Kryetarit të Bashkisë Tiranë dhe emri i Ministres së Kulturës së Shqipërisë, mesa duket shteti duhet të jetë prezent kudo, se pa to asgjë s’ka kuptim, as shfaqja më e thjeshtë.

Gjithsesi qëllimi i shkrimit tim, është shprehja e ndjesisë aspak të mirë, që më lanë shprehitë e të gjithë pjesëmarrësve në të, duke filluar me gazetaren, kuratorin e pavijonit tonë dhe si përfundim arkitektët. M’u krijua ideja që në vetvete qëllimi kishte qenë fare i thjeshtë, mjafton pjesëmarrja në Bienalen multidisiplinore më të famshme në botë dhe kaq! Madje më tepër se kaq, fjalët që po dëgjoja të dala nga goja, e të krijuara në mendjet e ideatorëve më nguliten fuqishëm në tru shprehjen, fol fol se diçka del.

Që në fillim u ndjeva disi i zhgënjyer kur kuptova që nga pavijon përfaqësues shtetëror, pjesëmarrja jonë ishte konvertuar dhe ngushtuar në një ekspozitë fotografike (edhe formate tjera të instalacionit) e kryeqytetit tonë, qytetit vibrant me një jetë vibrante. Kësaj here disiplina e arkitekturës i ishte nënshtruar traktatit të kuratorëve të Bienales, Yvone Farrell dhe Shelley McNamara nën moton “Free Space” (Hapësirë e Lirë) cilësuar nga kritikët si përsiatje teorike tepër e mjegullt. Për të kuptuar sesi vendi ynë përfaqësohet dhe si e ka nxjerrë në dritë idenë, le te ndalemi pak tek fjalët e kuratorit të pavijonit shqiptar, z. Elton Koritari të thëna gjatë intervistës, të cilat po i citoj si më poshtë:

Pavijoni i Shqipërisë, stacion i hapur i projektimit të jep mundësinë e përjetimit fizikisht dhe emocionalisht të urbanizimit të pazakontë të qytetit të Tiranës. Pavijoni fton njerëzit të kenë kontakt të drejtpërdrejtë me gjithë qytetin, përmes dyerve të vjetra, fotove të qytetit përmes zhurmës dhe tingujve. Kati përdhes frymëzim, si pjesa më e ekspozuar ndaj iniciativave individuale të vetë banorëve.

Këto fjalë na ftojnë më e shumta të krijojmë konceptin fillestar mbi përmbajtjen e pavijonit, ne që nuk jemi dhe nuk kemi mundësi të jemi atje. Ndërsa atyre që kanë mundësi të jenë atje u mundëson të bëhen në mënyrë të drejtpërdrejtë pjesë e qytetit me një të prekur të disa dyerve të vjetra të vendosura aty apo me të shikuarit e pamjeve të varura në tavan. Vetëm ne dimë të bëjmë kësisoj gjërash. Ndërsa për kuratorin kati përdhes i disa godinave të vjetra është gjithë qyteti. Le të vazhdojmë leximin e mendimeve spektakolare të kuratorit të cituara si vijon:

Elton Koritari: Hapësira zero space, është një fenomen lokal i interceptuar dhe i gjetur nga ne, në qytetin e Tiranës, por në të vërtetë këtu në Venecia hyn në një dialog, që është mjaft global. Që në fund të fundit ka të bëjë me një temë të globalizimit mjaft të rëndësishme, që është urbanizimi i botës. Pa patur atë mendjemadhësinë e modeleve, ne duam thjesht të bëjmë të kuptojë publikun e Bienales, se çfarëdo lloj modeli i mundshëm, që ka të bëjë me jetesën e njerëzve dhe arkitektura është aq e rëndësishme, duhet patjetër që të marrë në qendër, njeriun, qytetarin.

Komentet e mia para këtij hulumtimi shkencor në lëmin e teorisë së arkitekturës, kam besimin se ngelin mjaft të varfra dhe kuptoj që ne (ata, ideatorët), jemi gjenialë por edhe të thjeshtë, aspak mendjemëdhenj. Shpalosja e objektivave madhorë vazhdon, që mund të nxisin debat taze në çdo celulë të rretheve intelektuale nëpër glob, fjalët e fundit te kuratorit në intervistë janë si më poshtë:

Elton Koritari: Edhe një objektiv tjetër që ne kemi, është që nga ana tjetër arkitekturën ta kthejmë në qendër të dialogut ne, për publikun shqiptar. Sepse arkitektura në vetvete është lënë pak jashtë, duket sikur herë pas here nxjerret për zonën e qendrës së Tiranës, ose zonës monumentale, e cila ciklikisht kërkon t’i sillet publikut shqiptar, dhe është e drejtë se çdo qytet në botë ka një qendër, por nga ana tjetër, qytetarët e Tiranës projektojnë jetët e tyre, pikërisht aty ku ata jetojnë, në lagjet e Tiranës.

Arkitektura nuk është instrument i ngurtë apo një grumbull librash që mund t’i mbash në duar e me to të ftosh për debat e dialog. Arkitektura në konceptin teorik të saj, me shumë pak fjalë mund të përkufizohet si shkenca që tenton të ndajë dhe organizojë hapësirën në bazë të shijeve estetike dhe rregullave të ndryshme e që shtrihet në periudha kohore të ndryshme duke u shtresëzuar nga ndikimet e secilës periudhë, por një përkufizim të përligjur (të pakontestuar apo pranuar a priori) nuk ka pasur asnjëherë. Praktikisht arkitektura është organizim i mënyrës së jetesës së njeriut  brenda hapësirave të ndryshme, nëpërmjet aftësive të profesionistëve (arkitektëve) të bazuara në rregulla antropologjike dhe ligje institucionale. Është aftësia dhe formimi intelektual i bashkësisë që fillimisht e lejon ose jo, të kuptojë termin arkitekturë dhe pasandaj ta jetësojë çdo ditë atë ose jo, nuk arrihet me dialog kjo punë.

Mungesa e shijes së mirë vazhdon madje në rritje pasi që dëgjon fjalët e lexon mendimet e katër arkitektëve (Florian Pollo, Jurtin Hajro, Dorjan Tytymçe dhe Enri Leka). Më poshtë po citoj të parin (sipas shfaqjes në minutazhin e dokumentarit)  ark. Florian Pollo:

Florian Pollo: Pas viteve 90-të, të gjithë jemi dëshmitarë të asaj, që qytetarët e Tiranës u përballën me sfida të reja dhe me nevoja të reja. Në këtë garë për nevojat e reja të gjithë në fakt ndodhi që donin t’i shisnin diçka dikujt tjetër. Duke marrë në dorë, si të thuash qytetin dhe ekonominë e rregullat e reja që impononte regjimi i ri. Në këtë moment, qyteti pësoi një metamorfozë pasi çdo qytetar donte ta zhvillonte aktivitetin e tij, performancën e tij, në këtë kat përdhe të qytetit. Në njëfarë kuptimi duke hapur dhe e çliruar të gjithë këtë hapësirë për aksesimin e publikut. Dhe tek kati përdhes atje ku ishte një dhomë dite, n’fakt ne sot gjejmë një kafene. Njerëzit mund të shkojnë, atje ku ishte një dhomë gjumi, sot është një këpucar apo dikush që shet mish. Por sot në katin përdhe të qytetit ti ke mundësi, të dhurosh të gjitha nevojat e përditshme, të jetës tënde. Si të thuash, poshtë shtëpisë. Poshtë banesës tënde që për ne ky është një komoditet personal fantastik dhe n’fakt është një pasurim emocional që vjen nga ndërveprimet njerëzore që kanë njerëzit me njëri-tjetrin. Pikërisht në ketë kat përdhes.

Mëse e vërtetë që territori i Shqipërisë pas vite 90-të ka pësuar një ndryshim drastik për sa i përket ndërtimtarisë dhe deri diku të pakorrigjueshëm dhe të pariparueshëm, por nuk është ndryshimi funksional i një kati përdhes të disa godinave ekzistuese që ka dhënë këtë rezultat por janë godinat e reja të ngritura kuturu anembanë vendit. Shkaqet duhet të jenë pjesë e studimeve social-ekonomike, politike e mbi të gjitha demografike. Ndërsa ky produkt i prekshëm na jep mundësinë të kuptojmë gjendjen e përgjithshme të bashkësisë mbarë shqiptare, jo vetëm asaj të Tiranës. Kati përdhe ( kati zero) ndryshoi funksionin e tij primar jo vetëm në Tiranë por në çdo cep të Shqipërisë, e vëren këtë efekt që solli rënia e lirë e institucionit rregullator dhe ngritja po kaq e lirë e vullnetit spontan individual për ndryshim nga ana e njeriut të thjeshtë. Vetëm objektet e ndërtuara para viteve 90-të e patën këtë fat të madh që t’u ndryshohet funksioni i katit përdhes, nga hapësirë që nuk të ofronte veçse aktivitet fiziologjik tashmë të jep mundësinë të fitosh lekë, kurse aktivitetin fiziologjik e zhvendosim, pse jo, disa kate më lart. Objektet e reja të ndërtuara gjatë 27-të viteve të fundit, kryesisht pallate disakatëshe me funksion banimi janë më të shumta në numër se ato të vjetrat ngjyra-ngjyra dhe pikërisht janë të frymëzuara nga pangopja e njeriut dhe rregullat pa rregull të regjimit të ri, nuk mjaftohen me një por, kanë dy kate përdhese, dy kate plot shërbime që të mundësojnë të fitosh lekë.

Pjesës përshkruese të konceptit filozofik të përmbajtjes së pavijonit po i shtoj dhe fjalët e ark. Jurtin Hajro:

Jurtin Hajro: Kat përdhes është ai kat, ku krijohet hapësira më pjesëmarrëse e qytetit. Ku njerëzit përplasen me njëri-tjetrin. Ku ndien aroma të ndryshme të qytetit, tingujt e qytetit dhe ndien e përjeton shumë mirë teksturën urbane të qytetit. Qyteti flet. Qyteti të lejon të nuhasësh, të lejon të prekësh. Të aktivizon ty mënyrën se si ti e përjeton hapësirën ku ti jeton.

Zakonisht njerëzit në të gjithë anët e globit aktivitet më të nevojshme, si shitja apo blerja etj, i realizojnë, ose në ndonjë rast të veçantë nuk arrijnë t’i realizojnë, në nivelin më të afërt me tokën ose te themi në katin përdhes. Nuk besoj, se fjala bie në Tokio njerëzit marrin ashensorin për në katin e 10-të për të blerë mish apo peshk. Aktivitetin ku njerëzit përplasen me njëri-tjetrin me shumë se në një hapësirë të brendshme si p.sh. dhomë dite dikur, bar sot, ta ofron hapësira e jashtme e përbashkët siç mund të jenë trotuaret, parqet e deri tek stadiumet. Gjithashtu besoj që teksturën urbane të një qyteti e hasim në hapësirën e jashtme të tij e jo te pjesa intime e brendshme, por në pjesën që e shohin të gjithë, banorë e vizitorë të atij qyteti.

Pjesë përbërëse e domethënëse e shprehjes artistike që tërheqin vëmendjen e vizitorëve së pavijonit janë edhe disa porta të vjetra të marra nga disa shtëpi të vjetra që mesa duket dhomën e tyre të gjumit nuk e kanë konvertuar në qebaptore, apo në rastin më fatkeq për ata nuk kanë pasur sipërfaqe të mjaftueshme toke, apo numri i madh i trashëgimtarëve nuk të jep rehatinë e dhënies së tokës pasunarit (prej një pelë e merr një felë) për të ndërtuar një pallat me disa kate, ku nga këto kate, një kat përdhes përfitojnë ato pronarët e ish-portës si pjesë e marrëveshjes. Pikërisht janë këto porta që nuk përçojnë aspak në Venecia, Tiranën e katit përdhes, sepse ato u rezistuan ndryshimeve që u përmenden më lart, nuk lejuan që bahçet pas portave të ktheheshin në pikënisje betoni shumëkatësh. Aq më tepër kur këto janë shumë të pakta në numër dhe të përhumbura karshi furisë së ndërtimit që ka kapluar Tiranën, bëjnë të mundur që të humbet edhe më shumë vlera apo rëndësia e peshës kohore që portat mbartin, kur çdo ditë ngrehinat e vjetra (bashkë me mure rrethues) harrohen qëllimisht në emër të mos kujtesës kolektive, dhe babëzisë individuale. Të tjerat që nuk u rezistuan ndërhyrjeve delikate të betonit, nuk kanë ndryshuar katin përdhe por shumë më tepër. Rëndësinë e madhe që këto porta paskan pasur për Tiranën e Venecias e ndeshim në pohimet e mëposhtme të arkitektëve:

Florian Pollo: Pjesë e këtij projekti faktikisht ka qenë edhe ndërveprimi me qytetarët e Tiranës, me ata qytetarë që dhuruan një pjesë nga identiteti i tyre, i familjes tyre, ishin shumë të gatshëm. Unë personalisht jam marrë me kontaktet e shumë prej këtyre banorëve, dhe në të vërtetë ky ka qenë një proces shumë interesant, pasi ne vetëm u përballëm me njerëz që ishin të gatshëm të bëheshin pjesë e këtij projekti. Por na shfaqen menjëherë mikpritjen e tyre. Pra në njëfarë kuptimi dyert na u hapën menjëherë.

Enri Leka: Këtu mund të evidentoj prapë atë që është mikpritja shqiptare edhe karshi shqiptarëve, jo vetëm të huajve dhe entuziazmi që këto familje të cilat na ndihmuan duke na dhënë ato që ishin pjesa më intime e shtëpive të tyre. Ne jemi përpjekur që të mos prekim duke i lënë pak a shumë edhe ato emrat e familjeve, numrin e vet portave sepse objektivi jonë ishte pikërisht ky, që të sillnim në Venecia një gjë që të jetë e prekshme nga Tirana, frymën e Tiranës, Vibrimin e Tiranës.

Dorjan Tytymce: Çka vizitorët gjejnë në këtë pavijon, thelbësisht janë dyer të vjetra të marra nga qyteti i Tiranës. Janë këto 8-të elemente të cilëve ne na pëlqen t’i shohim si dëshmitare të këtij ndryshimi radikal që ka pësuar hapësira zero gjatë këtyre 27-të viteve. N’fakt dyert janë një element shumë familjar, kam përshtypjen për të gjithë vizitorët për të gjithë njerëzit në përgjithësi edhe elementi i parë i bën ata të vijnë, të futen brenda pavijonit dhe të fillojnë pastaj të eksplorojnë atë ç’ka është brendësia e tij më tej.

Në mbyllje më duhet të paraqes edhe fjalët e narratores së dokumentarit (gazetares) që kanë mospajtim në vetvete brenda paragrafit apo edhe ajo kërkon të lërë gjurmë duke dashur të thotë “diçka”, si vijon:

Genta Popa Prodani: Ky zhvillim i katit përdhes të Tiranës, shihet nga arkitektët si rezultat i shumë nismave individuale dhe shumë më pak produkt i planifikimit urban institucional. Ky është dhe objekti i institucionit “Hapësira Zero”. Panoramën më humane të Tiranës. Arkitektët vërejnë se Tirana ndodhet para sfidave madhore, ajo përballet me nevojën e ngutshme për infrastrukturë të përshtatshme nga njëra anë, dhe nga ana tjetër me presionin e globalizimit në epokën e konsumerizmit gjakftohtë. Ndaj edhe Tirana e Venecias, Tirana “Hapësira Zero”, që lindi si një vizion i një grupi arkitektësh për të treguar pjesën më të mirë të qytetit mund të jetë një shpresë dhe inkurajim për më shumë vetëdije dhe kurajo qytetare për fatin e qytetit tonë të përbashkët. Ajo mund të jetë një frymëzim apo thirrje për të kthyer sytë sa më parë nga ato modele të zhvillimit që janë sa më pranë njeriut, nevojave dhe dëshirave të tij, për të jetuar në një hapësirë të lirë.

Nismat individuale dhe në kundërshti me ligjet apo planifikimin urban institucional nuk janë pjesa më e mirë e Tiranës, apo qyteteve shqiptare por se pjesa më reale e peizazhit urban pa fill e krye që haset rëndom gjithandej. Hapësira bëhet më e lirë dhe perceptohet sa më pranë nevojave të njeriut, ashtu siç e dëshiron fjalia e gazetares, nëse ajo realizohet përmes vijave planifikuese nën udhëzimin institucional dhe kurrë të lihet në dorë të nismave individuale, aq më pak të atyre individëve që nuk janë të edukuar rreth parimeve të hapësirës së përbashkët. Shqipërinë e Bienales do ta doja më të madhe se Tiranën e Venecias, ndërsa Tiranën më të çliruar nga nismat individuale te secilit prej nesh. Pavijonin do ta doja “më shumë se pjesëmarrja mjafton”.

P.S :  Ku i dihet Shqipëria mund të ishte përfaqësuar edhe nga sheshi i ri në qendër, thjesht s’do ketë dashtë Lali!

Shënim: Të gjitha citimet janë, saktësisht fjalët e thëna nga pjesëmarrësit në emisionin Exclusive: https://youtu.be/oOajIFVIZkA.

(c) 2018, autori.

LUFTA E TROJËS VAZHDON

nga Erlind Sulko

Lufta e Trojës përbëhet nga dy beteja madhore: beteja e të gjallëve për të mos vdekur dhe beteja e të vdekurve për t’u ringjallur. Libri Lufta e Trojës vazhdon i Aurel Plasarit përqendrohet te beteja e dytë e Luftës së Trojës.

Novela e Plasarit mund të ndahet gjithashtu në dy pjesë. Në pjesën e parë kemi Jolaun, prijësin e tesaliotëve dhe dëshmorin e parë të luftës së Trojës, i cili niset nga bota e të vdekurve drejt botës së të gjallëve nga malli për të riparë sërish dashurinë e jetës së tij. Në pjesën e dytë: rikthimi i Jolaut të zhgënjyer nga dashuria në botën e të vdekurve.

Novelën Lufta e Trojës vazhdon e shikoj të pandashme nga novela tjetër e Plasarit, Dhjetë ditë që nuk tronditën botën. Të dyja janë, në thelb, janë vepra që i kushtohen kryekëput dashurisë. Te Dhjetë ditë që nuk tronditën botën kemi të bëjmë me marrëdhënien midis dashurisë dhe politikës: dashuria epshore aty shfaqet si shpërfillje tërësore ndaj politikës.[i] Ndërkohë, te Lufta e Trojës vazhdon kemi të bëjmë me marrëdhënien midis luftës dhe dashurisë: këtu dashuria shfaqet si etje për tu rikthyer sërish në jetë.

Dua të shtroj tani një nga ato pyetjet sokratike që u kall frikë e tmerr akademikëve: Përse luftojnë njerëzit? Jo çka thënë Herodoti për luftën, jo çka thënë Cezari apo Napoleoni. Por të përballemi me pyetjen drejtpërdrejt. Përgjigjja më gjithëpërfshirëse është se ne luftojmë në thelb për të mbrojtur jetën. Pavarësisht se kundër kujt drejtohet lufta, – lufta kundër natyrës, lufta kundër njerëzve të tjerë, lufta kundër vetes, – ky është parakushti i çdo lufte: dëshira për të mbrojtur jetën. Sigurisht, mbrojtja e jetës përherë kërkon flijime: flijimin e natyrës, flijimin e tjetrit apo flijimin e vetvetes.

Në këtë kuptim, njerëzit luftojnë dhe dashurojnë për të njëjtën arsye: sepse etja për jetën është e pashueshme. Dashuria  lidhet me vetë mbrojtjen e jetës. Prandaj edhe te Lufta e Trojës vazhdon dashuria e Jolaut bëhet e pandashme nga erëmimi këndellës i trupit, nga ëndja e kundërmimit të pemëve e luleve, nga bokërima e dheut, nga mallëngjimi i ëmbël i valëve të detit. Dashuria është në thelb dashuria për vetë jetën. Prandaj edhe në novelë shohim një nga besimet më kyçe metafizike: dashuria si shtysa e vetme që i ringjall të vdekurit. Është pikërisht dashuria e pamasë që e nxit Jolaun të kthehet te të gjallët.

Lufta e Trojës vazhdon është një kthim përmbys e legjendës së Orfeut. Te legjenda e Orfeut, ky niset nga bota e të gjallëve për te bota e të vdekurve për ta ringjallur të dashurën e tij, Euridiken. Muzika që Orfeu arrin të sendërgjojë nëpërmjet lirës së tij është aq hyjnore dhe e bukur, saqë ajo arrin të kontrollojë fatin e vetë gjithësisë. Muzika hyjnore e Orfeut e lejon atë të hapë dyert e të hyjë në botën e të vdekurve. E kështu Orfeut i jepet mundësia për ta ringjallur të dashurën e tij, por me një kusht: që gjatë kthimit për në botën e të gjallëve, ai nuk do të mundë ta shikojë të dashurën e tij. Porse malli i Orfeut ishte aq i thellë, saqë ai nuk e duroi dot më mungesën dhe në kthim e sipër për në botën e të gjallëve u kthye për ta riparë të dashurën e tij. Si pasojë, Euridika, e dashura e Orfeut rikthehet sërish në Had.

Nëse te legjenda e Orfeut shohim si dashuria e shtyn Orfeun të shkojë nga bota e të gjallëve te bota e të vdekurve, te Lufta e Trojës vazhdon kemi të kundërtën: dashuria e shtyn Jolaun të shkojë nga bota e të vdekurve te bota e të gjallëve. Këtu nuk dëgjojmë muzikën e lirës, por shohim muzikën hyjnore të trupit, tingujt e ëmbël të kurmit të tejndritshëm dhe erëmirë.

Novela merr një kthesë të menjëhershme, kur Jolau zbulon se e dashura e tij e ka tradhtuar. I zhgënjyer Jolau pret me padurim rikthimin te bota e të vdekurve. Ky zhgënjim nga dashuria të duket sikur përbën edhe vetë fundin e dëshirës për të rrëfyer. Për mendimin tim, novela duhet të kishte përfunduar mu aty: te zhgënjimi i Jolaut. Por jo, novela vazhdon e mërzitur me vetveten: më duket se vetë rrëfimtari këtu bëhet i pandashëm nga personazhi kryesor. Shohim një ballafaqim të Jolaut të zhgënjyer me detin, gati-gati fillimin e një dashurie burrërore me “fytyrëhënurin” e hijshëm, ca biseda të vagullta për dijen, pranimin fatalist të rikthimit te bota e të vdekurve dhe një përçartje gjuhësore në mbyllje. Kjo përçartje gjuhësore në fund me siguri duhet të jetë fjalia më e gjatë e shkruajtur ndonjëherë në letërsinë shqiptare dhe më kujtoi menjëherë fundin e Uliksit të Xhejms Xhojsit.

Thelbi i pjesës së dytë qëndron pikërisht te kjo përçartje gjuhësore: çdo gjë është e kotë tanimë. Vdekja e dashurisë është shuarja e dashurisë për jetën. Shuarja e dashurisë për jetën çon te vdekja e dëshirës për të rrëfyer. Ky libër shpall ose fundin e një qerthulli përsiatjesh mbi dashurinë, ose, në mos më keq, fundin e krijimtarisë letrare të Aurel Plasarit. Dëshira ime është që ai t’i rikthehet letërsisë, por këto çështje mund ti kuptojë veç një Hyj.

(c) 2018, autori.

[i] Këtu gjeni një shqyrtim timin të mëparshëm të novelës tjetër të Plasarit »Dhjetë ditë që nuk tronditën botën«, botuar po ashtu te Peizazhet e Fjalës.

DREJTSHKRIMI I FOLUR

Po ndiqja në TV dy çuna diçka si 10-12 vjeç që po u përgjigjeshin pyetjeve të një gazetareje në Panairin e Librit; kur njëri prej tyre përmendi “Shpellën e piratëve” të Petro Markos, si një libër që i kish pëlqyer shumë, ia shqiptoi titullin /shpella e piratve/, duke e bjerrë ë-në pastheksore; por këtu i ndërhyri shoku i vet, për ta korrigjuar: “Shpella e piratëve”, i tha, madje duke e zgjatur pak ë-në, si t’ia kërkonte metrika e një vargu apo kënga.

Kam shkruar për këtë lloj hiperkorrektizmi më parë (Të flasësh me drejtshkrim); edhe atëherë po ndiqja një emision fëmijësh në TV, dhe ai djali që fliste shpjegoi, pikërisht, se “po fliste me drejtshkrim”, prandaj edhe refuzoi një variant fonetik dialektor (tirôns) në emër të standardit (tiranas). Por rasti i tanishëm ndryshon disi, sepse nuk është më fjala për raportin standard/dialekt, që ruhet edhe në regjistrin e folur; por për shqiptimin e ë-së pastheksore, që lidhet me ekonominë fonetike të së folurit.

Toskërishtja e folur mund ta ruajë ende këtë lloj ë-je: mund ta përfytyroj në gojën e një korçari (ose edhe më mirë, korçareje); përndryshe, në regjistrin e folur të standardit, ajo dobësohet shumë dhe praktikisht nuk dëgjohet më. Aq më tepër që fjalë si piratëve, të shqiptuara si katër-rrokëshe, do të tingëllonin si pre-paroksitone – me theksin dy rrokje para fundit, dhe prirja e shqipes këto shekujt e fundit ka qenë që t’i eliminojë format pre-paroksitone në eptim (forma si vajzënë, këmbënë me gjasë do të dëgjohen sot vetëm në ndonjë këngë popullore). Shkurt: standardi mund të kërkojë  formën piratëve në të shkruar, por nuk e kundërshton shqiptimin e kësaj fjale si piratve[1] në regjistrin e folur dhe as duhet ta kundërshtojë.

Këtu mund të pyetet se pse e korrigjoi ai djali shokun e vet; ç’e shtyu të ndërhynte, pse ia vrau veshin forma piratve, e cila sot vjen më natyrshëm se piratëve dhe është edhe më “ekonomike”. Me gjasë, ai ka rimarrë ose përshtatur ndonjë lloj të ngjashëm korrigjimi që ka dëgjuar nga mësuesja në klasë, orën e gjuhës shqipe – dhe nëse është kështu, atëherë keqkuptimi i normës e ka origjinën te mënyra si disiplinohen nxënësit me standardin në shkolla; dhe pikërisht, te ngatërrimi mes shqipes së shkruar dhe shqipes së folur.

Edhe ne na e kanë ngulitur, në shkollë, se shqipja “shkruhet ashtu siç shqiptohet”; por ky parim, herë i paqartë dhe herë tjetër i pasaktë, i njohur edhe me emrin “parimi fonetik”, në praktikë gjen zbatim i kthyer përmbys – meqë disa prej nesh, në përpjekje për të ndjekur “rregullat” (normën), e shqiptojnë shqipen ashtu siç shkruhet, duke e kthyer parimin kokëposhtë. Këtu mund edhe të diskutohet se kur shkruajmë, nuk është se ndërmarrim ndonjë transkriptim “fonetik” të çfarë themi me vete, por i shkruajmë fjalët ashtu siç i kemi shkruar më parë ose siç i kemi parë të tjerët t’i shkruajnë dhe siç i ndeshim në tekstet, në kuptimin që lidhja mes shkrimit dhe ligjërimit të folur nuk është asnjëherë kaq e pandërmjetësuar, sa ç’pretendon parimi. Më e saktë do të ishte, në këtë kontekst, që në rastin e gjuhëve si shqipja të flitej për një bashkërendim të ngushtë midis dy rrafsheve, të shkruarit dhe të folurit; dhe “parimin fonetik” ta përmendnim vetëm kur të na duhej të shpjegonim origjinën e drejtshkrimit të shqipes.

Mirëpo nuk ndodh kështu. Shkolla shqipe vazhdon ta shpërfillë dallimin mes shkrimit dhe shqiptimit dhe shumë mësues të gjuhës i përdorin trajtat e shkruara të fjalëve si modele për t’ua rregulluar atyre fjalëve shqiptimin, veçanërisht në zona ku popullsia në të folur përdor gjerësisht gegnishten (dialektin geg): një shembull flagrant për këtë do të ishte Kosova, siç edhe e kanë vënë në dukje kolegët prej vitesh. Madje prej folësve në Kosovë, në kontekste formale, dëgjon shqiptime që në Tiranë tingëllojnë detyrimisht artificiale, si ato që ruajnë – nuk po dua të them “respektojnë” – ë-të e patheksuara të shqipes.

Madje – madje – kjo përmbytje e shqiptimit formal të shqipes nga ë-të e patheksuara u sjell aq bezdi folësve (veçanërisht atyre që vijnë nga dialekti geg), sa jo rrallë i dëgjon këta të ankohen se standardi dëgjohet si të-të-të; duke qenë i mbingopur me këtë zanore. Tani, denduria e ë-ve në shqipen e shkruar meriton të diskutohet veçan, siç edhe është diskutuar; por kjo denduri nuk është e thënë që të përkthehet detyrimisht me të-të-të në shqipen e folur: shqipja nuk shqiptohet ashtu siç shkruhet, përveçse në nivelet më të larta të ligjërimit. Ka një arsye që fjalë si piratëve, kafshëve, enëve shkruhen me ë; dhe kjo arsye nuk është aq “se ashtu shqiptohen”, se ç’ka të bëjë me parimin e ruajtjes së temës së fjalës në eptim (piratë-, kafshë-, enë-; të kihet parasysh që piratë- është tema e shumësit). Gabimi i shumë mësuesve dhe i shumë dashamirësve të tjerë të shqipes standarde dhe nevojës për të ndjekur rregullat e saj ka të bëjë pikërisht me këtë ngatërresë mes dy rrafsheve.

Ata dy çunat që bisedonin për “Shpellën e piratëve” janë në një moshë ku konformimi me rregullat e grupit ka rëndësi kritike; dhe të vjen keq kur sheh që vullneti – në vetvete i virtytshëm – për të përvetësuar shqiptimin “letrar” shkon dëm në përpjekje të tilla hiper-korrekte. Kur i dyti e “korrigjoi” të parin dhe i kërkoi të shqiptonte “piratëve”, gati-gati m’u duk sikur po priste miratimin e një mësuesi të imagjinuar – pse nuk e shpjegoj dot ndryshe ngazëllimin e tij, përveçse si dëshirë për të kënaqur një autoritet, nëpërmjet demonstrimit praktik të përvetësimit të një rregulle (arbitrare). Prandaj edhe tek ai korrigjim pashë shpërdorim të pikërisht atij autoriteti dhe të vetë shqipes standard.

 

© 2018, Peizazhe të fjalës.™

[1] Mbetet e paqartë nëse zhdukja e kësaj ë-je pastheksore ka çuar në ndonjë zgjatje të zanores së theksuar paraprijëse. Mbaj mend që prof. Bahri Beci, i cili kish bërë matje në terren në të folmen e qytetit të Shkodrës dikur në vitet 1980, më pat thënë se nuk kish konstatuar ndonjë zgjatje në raste të tilla.